Ka Wai Ola
By Claire Kuʻuleilani Hughes, Dr. PH., R.D.
He ʻuala ka ʻai hoʻōla koke i ka wī
He kilo ʻāina noʻeau ka mahiʻai Hawaiʻi. Ua kilo ka mahiʻai i ka lā a me ka ua, ka maikaʻi o ka lepo a me ka momona e hoʻoulu ai i nā mea kanu. Ua kilo ka mahiʻai i ka ulu ʻana a me ka hua ʻana o nā mea kanu ma nā ʻano wahi like ʻole, a me nā lepo a me ka ua hoʻi o kēlā ʻano kēia ʻano. Ua kilo ka mahiʻai i ka oʻo a me ka hua ʻana o ka lāʻau, a ua aʻo mai i ka hoʻoulu ʻana i nā ʻano kalo hou. Ma 1940, he 350 paha ka nui o nā ʻano kalo i ʻike ʻia ma Hawaiʻi. Ua hoʻoulu ʻia he 300 a ʻoi ʻano kalo hou mai iwakāluakūmāhā paha kalo i lawe mua ʻia i Hawaiʻi e nā Hawaiʻi mua loa.
Ulu maikaʻi ke kalo ma nā ʻano lepo like ʻole a pono ke kalo i ka lā a me ka wai. Ua ʻike maila nā malihini mua i kipa mai i Hawaiʻi ma 1778 i ka nui o ka ʻāina e hoʻohana maiau a maʻemaʻe ʻia nei ma ke ʻano he loʻi kalo a puni ka pae ʻāina. He hōʻike ka nui o nā loʻi kalo a me nā ʻano kalo like ʻole i ke ʻano o ka mea ʻai i makemake ʻia ka Hawaiʻi.
Hoʻoulu pū ʻia ka ʻuala e nā mahiʻai. Ulu ka ʻuala ma nā ʻano lepo like ʻole, ma nā ʻāina wela, a me nā ʻāina ua liʻiliʻi i a māloʻo hoʻi, kahi e ulu ʻole ai ke kalo. Ma kekahi palapala o ka makahiki 1940 ua hōʻike ʻia nā wahi a me ke ʻano o ka lepo e ulu ai ka ʻuala, ua palapala ʻia, ulu ka ʻuala ma ka nāhelehele, ma ka pōhaku pele a me ka lepo popopo, ma ke ʻākoʻakoʻa, ka lepo ʻula, a me ke ʻākeke. Māhuahua ka mahi ʻuala ʻana ma ka huli Kona o nā mokupuni a pau a ulu hoʻi ma nā ʻano lepo a pau, koe naʻe ka pālolo.
Ua hoʻoulu ka poʻe Hawaiʻi kahiko i 240 ʻano ʻuala. Ua kūpono ka hoʻoulu ʻia ʻana o ka ʻuala a me ke kalo ma nā māla ʻai. No ka mahiʻai, he mea nui ka maʻalahi o ka mahi ʻuala. Oʻo koke ka ʻuala. Nui aʻe ka hana o ka mahi kalo. He mea nui ke kahe mau o ka wai huʻihuʻi, a he makahiki paha ka lōʻihi o ka wā ma mua o ke oʻo ʻana. No laila, he kōkua nui ka ʻuala i nā ʻohana ma ka wā wī.
Nui ka ikehuʻā kōpia, ka hāʻaʻa ʻai a me nā wikamina A me B ma ka ʻuala, me ka nui aʻe o ka wikamina A ma nā ʻano ʻuala polū a ʻalani. He wikamina C, potasiuma, pokepola, a hao ko ka ʻuala, a liʻiliʻi ka paʻakai a me ka ʻaila. ʻO ke kalo, nui ke ikehuʻa kōpia, ka hāʻaʻa ʻai, wikamina B, a me nā minerala ʻē ʻaʻe. He ʻono nā ka lau kalo a me ka lau ʻuala i hākui ʻia me nā lāʻauʻē ʻaʻe a me ka iʻa a i ʻole ka moa paha. Nui ka wikamina A, B, a me C ma ia mau lau.
Mau nō ka pohihihi e pili ana i ka hiki ʻana mai o ka ʻuala i Hawaiʻi nei. Hōʻike mai ʻo Sir Peter Buck, ua lawe ʻia mai ka ʻuala i Hawaiʻi e nā hoʻokele Polinekia ma ka waʻa. Ua hoʻomana ka mahiʻai i ko lākou ʻaumakua. He kinolau ke kalo no Kāne me Lono. He kinolau ka ʻuala no Kānepuaʻa, Kamapuaʻa, me Kūkeaolewa.